Jaskinia w Judei. Skrywa grób biblijnej uczennicy Jezusa?

Jest w Judei wzgórze, u podnóża którego wykuto w skale groby. W czasach Chrystusa składano tu ciała zmarłych. Minęło kilka wieków, a grobowiec został przekształcony w miejsce kultu chrześcijańskiego. Napisy po grecku, aramejsku i arabsku wskazują, że czczona była tu święta Salome. Kim była i dlaczego miejsce jej pochówku otoczono czcią? Była uczennicą, położną czy ciotką Jezusa? A może istnieje jeszcze inne wyjaśnienie?

Zobacz również: Wspomnienie św. Anny. Kim była matka Maryi i babcia Jezusa?

Horvat Qasra — to stanowisko archeologiczne położone 17 kilometrów od Hebronu i około 70 kilometrów od Jerozolimy. Przez wieki miejsce pozostawało zapomniane, tylko okoliczni chłopi wydobywali pozostałości starożytnych budowli i wplatali je w ogrodzenia i ściany domów. Pisali o tym w XIX wieku dwaj francuscy odkrywcy: Victor Guérin i Charles Clermont-Ganneau. 

Grób Salome po ponad tysiącu lat zapomnienia odkryli, jak w wielu takich przypadkach, rabusie w 1982 roku. Łupów nie udało się odzyskać, ale archeolodzy zainteresowali się tym miejscem. Formalnie wykopaliska rozpoczęły się w 1984 roku, a prowadził je profesor Amos Kloner. Schedę po nim przejął Boaza Zissu — profesor archeologii z Uniwersytetu Bar-Ilana.  

Naukowiec od lat bada stanowisko w Horvat Qasra. W kwietniu 2024 roku na łamach kwartalnika “Przegląd Archeologii Biblijnej" wraz z profesor Joan E. Taylor z King’s College London na Uniwersytecie Londyńskim, opublikowali artykuł “Jaskinia Salome — grób uczennicy Jezusa?" podsumowujący ich dotychczasowe ustalenia. Przez dekady badań archeolodzy starali się dowiedzieć: kim była Salome, której grób stał się w pierwszych wiekach naszej ery chrześcijańskim martyrium (kaplicą poświęconą męczennikom).

Pierwotnie Horvat Qasra było monumentalnym, podziemnym miejscem pochówku. Dotychczasowe badania wskazują, że zmarłych składano tu w czasach wczesnego okresu rzymskiego, czyli między I w. p.n.e., a II w. n.e. Dwa z pomieszczeń grobowych to charakterystyczne dla okresu rzymskiego i bizantyjskiego groby typu kokhim (nazywane też piecowymi), znajdują się tu długie wąskie nisze, w których składano zmarłych. W czwartej komnacie mieściły się ossuaria — kamienne naczynia, do których przenoszono kości, osób pochowanych wcześniej. 

Podczas prac archeologicznych odkryto fragmenty ossuariów, lamp oliwnych i kamiennych naczyń, czyli typowe wyposażenie żydowskich grobów z I i II wieku. Horvat Qasra zapieczętowano ogromnym, okrągłym głazem. Dowody archeologiczne wskazują, że w połowie II wieku zaprzestano pochówków żydowskich, a miejsce odeszło w zapomnienie, aż do V w.n.e.

Zobacz również: “Takie odkrycie to jak wygrana na loterii”. Lenistwo rabusiów ocaliło skarb Majów

Ślady archeologiczne pokazują, że w V w.n.e. chrześcijanie przemienili kompleks grobowy w podziemną kaplicę. Kilka pomieszczeń wewnętrznych zostało zaadaptowanych na potrzeby kultu, łącznie z piątą, w której umieszczono ołtarz, natomiast w czwartej znajdował się prawdopodobnie relikwiarz. Zakamarki pomieszczeń noszą ślady sadzy z lamp oliwnych, co zdaniem archeologów dowodzi wieloletniego sprawowania nabożeństw w tym miejscu. Co ciekawe pierwsza, druga i trzecia komnata nie zostały zmienione, na ich ścianach wyryto natomiast krzyże, co każe przepuszczać, że posłużyły one jako miejsca chrześcijańskich pochówków. Grota w Judei jednak to coś więcej niż tylko kaplica i ołtarz.

W pierwszych wiekach chrześcijaństwa w Ziemi Świętej wyznawcy Jezusa często odnajdywali groby, które uważano za miejsca pochówku postaci biblijnych. Od czasów Chrystusa upłynęło ledwie kilka stuleci, a lokalne opowieści i ustna tradycja przekazywana z pokolenia na pokolenie mogły być wówczas pomocne w identyfikacji miejsc związanych z opowieściami zawartymi w ewangeliach i innych pismach. Nie można też wykluczyć, że chrześcijanie z V w. mieli dostęp do źródeł i dokumentów, które nie przetrwały do naszych czasów.

W pierwszych wiekach chrześcijaństwa nadal zachowało się wiele grobowców i inskrypcji z czasów Jezusa — to właśnie dzięki nim jego wyznawcy mogli odczytać, kto został pochowany w danym grobie. Według Zissu i Taylor jest bardzo prawdopodobne, że chrześcijanie z V wieku odczytali imię “Salome" na jednym z ossuariów, które nie zachowało się do dzisiejszych czasów.

Istnieje wiele dowodów, które wskazują, że czczono w tym miejscu świętą Salome. Po pierwsze odnaleziono inskrypcje z V — VIII wieku zarówno w języku greckim, aramejskim, jak i arabskim, które mówią o kobiecie imieniem Salome. Zachowały się nawet bezpośrednie prośby o litość i wstawiennictwo. W inskrypcjach pada zwrot “kyria", który stosowano tylko w stosunku do świętych. 

Po drugie, badania wykazały, że w pobliżu grobowca powstał niewielki monastyr, co było częstą praktyką w miejscach kultu. Mnisi modlili się tu, opiekowali świętym miejscem i przyjmowali pielgrzymów. Powstaje zatem pytanie: kim była święta, którą czcili chrześcijanie w Horvat Qasra?

Pierwsi uczeni, którzy próbowali odkryć tożsamość świętej, łączyli ją nie z postacią biblijną, lecz z Salome występująca w apokryficznej (nieuznawanej przez Kościół) “Protoewangelii Jakuba", która została spisana w grece w II połowie II w.n.e. Utwór opowiada historię Maryi od jej narodzin po ucieczkę do Egiptu. W tym tekście pojawia się Salome, która jest akuszerką. Miała pomóc odebrać poród, jednak przybyła już po narodzinach Jezusa. Kobieta nie wierzyła w dziewictwo Maryi, więc postanowiła to sprawdzić.

Podczas badania jej ręka zaczyna boleć i wysycha. Przerażona zwraca się do Boga, wtedy anioł każe jej dotknąć chorą ręką dziecięcia. Kończyna wraca do normy — ma to być pierwsze cud uzdrowienia, którego dokonał Jezus.

Pogląd ten był bardzo silny, jeszcze dwa lata temu, gdy Izraelskiego Urzędu ds. Starożytności donosił o nowych odkryciach w “grobie Salome" mówiono o “grobie położnej Chrystusa". Inne teksty apokryficzne łączą Salome, pomagającą przy porodzie, z siostrą Anny, matki Maryi. Byłaby więc Salome ciotką Maryi i krewną Jezusa. Jednak w najnowszym artykule Zissu i Taylor odnoszą się sceptycznie do tej teorii. Jako naukowcy nie kierują się w tym względzie kanonem biblijnym i nie odrzucają apokryfów jako źródeł, lecz podnoszą, że Salome z tej historii nie zrobiła nic, czym zasłużyłaby sobie na tytuł świętej.

Zobacz również: Odkrycie archeologów na Pomorzu. Mapę Polski z X w. trzeba będzie zmienić

Jest jeszcze jedna Salome, która pojawia się w Biblii — żona Zebedeusza, matka Jakuba Większego i Jana Ewangelisty. Salome w ewangeliach wymieniana jest wśród kobiet, które podążały za Jezusem, słuchały jego nauk i usługiwały mu podczas pobytu w Galilei. Salome udała się wraz ze swoim mistrzem do Jerozolimy, gdzie była świadkinią jego śmierci. W ewangelii świętego Marka (16: 1-2) w opisie wydarzeń, które nastąpiły po śmierci Chrystusa, czytamy: 

“Gdy minął szabat, Maria Magdalena, Maria, matka Jakuba i Salome nakupiły wonności, żeby pójść namaścić Jezusa".

Była więc Salome w pewien sposób wyjątkowa — jako pierwsza uczennica (obok dwóch Marii) dowiedziała się o zmartwychwstaniu i otrzymała misję głoszenia tej nowiny.

Dlaczego zatem w średniowiecznej pieśni wielkanocnej “Chrystus zmartwychwstał jest" śpiewamy “Trzy Maryje poszły?" Salome w tekstach chrześcijańskich często nazywana jest też Maria Salome — stąd w trzeciej zwrotce pojawiają się trzy Maryje. 

Analiza wczesnośredniowiecznych pism wskazuje na niezwykle silny kult Salome jako świętej, do dziś żona Zebedeusza uznawana jest przez kościoły katolicki i prawosławny za świętą. Zdaniem Boaza Zissu i Joan Taylor bardziej prawdopodobne jest, że w grocie czczono Salome, matkę Jakuba i Jana, a nie dalszą ciotkę Jezusa czy akuszerkę. Co jak podkreślają archeolodzy, wcale nie oznacza, że to biblijna Salome spoczęła w grobowcu.

Zobacz również: Dla urody trzeba cierpieć? Niektórzy byli zdolni dla niej umrzeć

Salome było bardzo popularnym imieniem w czasach Chrystusa, co jest jednym z powodów, dla których pojawia się tak wiele teorii na temat kobiety spoczywającej w grobie. Jednak archeolodzy wskazują również, że na szczycie wzgórza, pod którym wykuto grobowiec, odnaleziono ślady rezydencji, która powstał do połowy I w.n.e. Rozległy kompleks rolniczy wyposażony w liczne udogodnienia, m.in. cysternę, otoczony murem z wierzą obronną, musiał należeć do zamożnego właściciela ziemskiego. Nie byłoby więc niczym dziwnym, gdyby ów majętny człowiek zlecił wykucie monumentalnego grobowca dla swojej rodziny. W tym kontekście Salome mogła być zamożną Żydówką, mieszkanką rezydencji, a po śmierci spoczęła w grobie rodzinnym.

Naukowcy podkreślają, że dowody archeologiczne bardzo niewiele mówią nam o Salome, która spoczęła w Horvat Qasra. Nie wiemy, jakie były jej związki z Jezusem, jego rodziną czy nauczaniem. Istnieje możliwość, że spoczywa tutaj uczennica Chrystusa, ale równie prawdopodobne jest, że to zamożna mieszkanka pobliskiej rezydencji. 

“Niezależnie od tego kim była Salome, archeologiczne ślady wskazują, że z pewnością miała niezwykłe życie po śmierci" - konkludują autorzy artykułu. 

Źródła:

Joan E. Taylor, Boaz Zissu, "The Cave of Salome—Tomb of Jesus’s Disciple?"; "Biblical Archaeology Review", vol. 50, nr 1 (2024),

Boaz Zissu, Amir Ganor, Eitan Klein, Alon Klein, "New discoveries at Horvat Burgin in the Judean Shephelah: tombs, hidding comolex, and graffiti"; “Palestine Exploration Quartely, 145, nr 1 (2013)",

"The Guardian", "Excavations reveal pilgrims’ lamps and inscriptions at ‘tomb of Salome’",

Ks. Robert Kaczorowski, "Pieśń wielkanocna ‘Chrystus zmartwychwstał jest’. Zagadnienia semantyczne i muzyczne"; "Studia Peplińskie" 2015,

“Biblia Tysiąclecia" Ewangelia św. Marka, Poznań 2000,

“Biblia Tysiąclecia" Ewangelia św. Mateusza, Poznań 2000.