Piramidy pod ochroną. Kultowe polskie uzdrowisko w rejestrze zabytków

Sanatorium, budynek szpitala reumatologicznego i budynki domów wczasowych. Łącznie 21 obiektów w Ustroniu trafiło do rejestru zabytków województwa śląskiego. Wiele osób kojarzy uzdrowiskową dzielnicę miasta z charakterystycznymi "piramidami" rozsianymi na zboczu Równicy. To właśnie one są charakterystycznym punktem tego miejsca - zostały wzniesione na planie trójkąta i nawiązują do górskich szczytów.

Kompleks rozpościerający się na obszarze 200 ha jest architektoniczną perłą Beskidu Śląskiego i jednym z najwybitniejszych przykładów architektury modernistycznej. Architektoniczna ikona współgra z naturą, a w duecie tworzą niezapomniany pejzaż.

Dzielnica leczniczo-rehabilitacyjna Ustroń-Zawodzie, powstawała  w latach 1968-1988. Autorami koncepcji byli wybitni architekci: Henryk Buszko, Aleksander Franta i Tadeusz Szewczyk. W czasach PRL-u była miejscem wypoczynku dla mieszkańców Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego.

Każda z piramid ma 4500 mkw. powierzchni użytkowej (kubatura obiektu wynosi 18 tys. mkw.). Przypominają rozrzucone po górach skały, mogą też przywodzić na myśl żaglowce. Największym gmachem jest Równica. Budynek sanatorium jest wsparty na słupach, ma też zaznaczone podziały poziome. Rozpościera się z niej zachwycający widok na okolicę.

Zobacz też: Drugie życie legendy PRL-u. Nowoczesne realizacje kultowych domków brda

Uzdrowisko trafiło do rejestru zabytków województwa śląskiego 8 września 2023 roku. W uzasadnieniu, biuro Śląskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków podkreśla, że niektóre z zabytkowych obiektów znajdujących się na terenie kompleksu wymagają remontu i przeprowadzenia prac konserwatorskich, które przywróciłyby im właściwy stan techniczny i estetykę. 

- Niektóre, naruszone wtórnymi przekształceniami, wymagają również uporządkowania architektonicznego. Pomimo widocznych niewielkich śladów zużycia, czy miejscowo niekorzystnych ingerencji budowlanych, większość obiektów zachowała pierwotny charakter i prezentuje czytelne wartości typologiczne i dawne walory. Wyrazem tego są utrzymane oryginalnie ukształtowane bryły (w tym charakterystyczne piramidalne kształty brył), kompozycje elewacji i w większości zgodność materiałowa w ramach poszczególnych przykładów zabudowy - przekazał Śląski Wojewódzki Konserwator Zabytków, cytowany przez portal regionalny Ślązag.

Oto lista obiektów na terenie uzdrowiska w Ustroniu wpisana do rejestru zabytków (ochroną objęto również niektóre działki):

• dom "Magnolia" (ul. Szpitalna 15),
• dom "Maciejka" (ul. Szpitalna 19),
• dom "Tulipan" (ul. Szpitalna 21),
• dom "Złocień" (ul. Szpitalna 31),
• dom "Malwa" (ul. Szpitalna 45),
• dom "Róża" (ul. Szpitalna 1),
• dom "Narcyz" (ul. Zdrojowa 9),
• dom "Wilga" (ul. Zdrojowa 7),
• dom "Elektron" (ul. Zdrojowa 5),
• dom "Kos" (ul. Zdrojowa 12),
• dom "Jaskółka" (ul. Zdrojowa 10),
• dom "Orlik" (ul. Zdrojowa 8),
• dom "Diament" (ul. Zdrojowa 3),
• dom "Muflon" (ul. Sanatoryjna 32),
• dom "Daniel" (ul. Sanatoryjna 32a),
• dom "Rosomak" (ul. Zdrojowa 2),
• budynek szpitala reumatologicznego (ul. Szpitalna 11),
• budynek dyrekcji uzdrowiska (ul. Sanatoryjna 1),
• budynek sanatorium "Równica" (ul. Sanatoryjna 3),
• budynek dawnego domu Zdrojowego (ul. Sanatoryjna 7),
• budynek Śląskiego Centrum Rehabilitacji (ul. Zdrojowa 6).

Zobacz też: Do Polski trafiały w zamian za węgiel. Miały przetrwać 30 lat, stoją do dziś

Powstanie kompleksu było dla miasta, jak i całego Beskidu Śląskiego, decyzją przełomową. Ustroń - zgodnie z decyzją ówczesnych władz wojewódzkich z gen. Jerzym Ziętkiem na czele - miało stać się jednym z najważniejszych polskich uzdrowisk. Z kolei pobliski Szczyrk miał być centrum zimowych sportów, a Wisła - miejscem idealnym do wypoczynku na weekend.

Prace nad projektem uzdrowiska powierzono wybitnym śląskim architektom. Tak wspominał początki pracy Aleksander Franta w filmie dokumentalnym "Uzdrowisko. Architektura Zawodzia" (reż. Ewa Trzcionka) z 2020 roku:

- Dostaliśmy zlecenie, które brzmiało: cztery sanatoria po dwieście łóżek, zakład przyrodo-leczniczy na 5600 zabiegów dziennie i dom zdrojowy. Zaproponowaliśmy: zamiast robić cztery, można je skoncentrować. Przedstawiliśmy koncepcję jedną bardziej rozciągniętą, drugą bardziej skoncentrowaną - 800 łóżek może być w jednym obiekcie. Okazało się, że jest mnóstwo miejsca na tym terenie. Wykorzystajmy więc ten teren na domy wypoczynkowe zakładów pracy ze Śląska. Pomyśleliśmy, że skoro to jest ujęte w pewien system horyzontalny - poziomy, to trzeba zrobić jako kamienie rzucone na zbocza. Nie znaczy, że w nieokreślonej formie. Powinna być charakterystyczna i pasować do gór, powinna być uzupełnieniem pejzażu naturalnego. Jaką formę nadać 20 domom wczasowym? - zastanawiał się wybitny architekt.

I tak powstały słynne piramidy, do dziś górujące nad Ustroniem. Zgodnie z pierwotną koncepcją, miało powstać 28 obiektów. Architekci zaplanowali: sanatorium, szpital, zakładowe ośrodki wypoczynkowe ("piramidy"). Centralnym punktem kompleksu stanowiło i stanowi sanatorium "Równica". Nie udało się zbudować wszystkich obiektów - powstało ich 17, a ostatni z nich został udostępniony w 1990 roku.

Dzielnica Zawodzie w Ustroniu to zdecydowanie jedno z najbardziej znanych miejsc Beskidu Śląskiego i południa Polski, którym do dziś zachwycają się architekci i znawcy architektury z całego świata. Uzdrowiskowa dzielnica trafiła nawet na listę najważniejszych realizacji architektonicznych XX wieku "10th Century Architecture: The Phaidon Atlas". Publikacja ukazała się nakładem wydawnictwa Phaidon, specjalizującego się w światowej architekturze.

Zobacz też: W Warszawie i Krakowie już są hitem. Neony rozbłyskują w kolejnych polskich miastach

Na kartach historii uzdrowiska pisany jest kolejny rozdział. We wrześniu 2022 roku Grupa American Heart of Poland zaprezentowała plany rozwoju uzdrowiska. To do niej od 2010 roku należy sieć kardiologicznych i kardiochirurgicznych klinik działających w Polsce. Należą do niej piramidy Narcyz, Kos, Rosomak i Wilga, Sanatorium Równica, Uzdrowiskowy Instytut Zdrowia oraz działki wokół.

Prywatna firma postanowiła powierzyć zaprojektowanie nowych części kompleksu Maciejowi Francie z Franta Group  - wnukowi jednego z projektantów uzdrowiska i Robertowi Koniecznemu z KWK Promes.

Trzy projektowane budynki będą nawiązywać kształtem do słynnych piramid. Jednak zamiast balkonów, będą miały spore loggie, które latem będą chronić wnętrza przed przegrzewaniem. Dla kuracjuszy dostępne będą zielone dachy. Poniżej powstaną dwie kolejne budynki, określane przez architektów mianem "klinowców" - piramid w odwróconej wersji. Obiekty powstaną do końca dekady. Zostaną wybudowane w miejscach, w których planowali zabudowę Buszko, Franta i Szewczyk.

Dodatkowo, przez całą dzielnicę będzie przechodził deptak, z którego będą się rozpościerać widoki na góry Beskidu Śląskiego. Docelowo ma zostać połączony z bulwarami wzdłuż Wisły. Rozbudowa uzdrowiska została poprzedzona analizą planów i jest realizowana w oparciu o najnowszą wiedzę dotyczącą środowiska.

Póki co, ruszyła modernizacja niektórych obiektów. Obecnie pracami objęte są sanatorium i szpital uzdrowiskowy Równica oraz znana "piramida" Narcyz.

***